پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی- مژده نوروزی: تغییرات اقلیمی و زیست‌محیطی به همراه افزایش تقاضای برداشت آب از منابع زیرزمینی در سال‌های اخیر منجر به تشدید پدیده فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران شده است. بر اساس آمارهای رسمی هم‌اینک از مجموع ۶۱۰ دشت ایران حداقل ۴۰۰ دشت در معرض تشدید فرونشست زمین قرار دارند که عمده این مناطق در فلات مرکزی کشور و در جوار شهرهای پرجمعیت واقع شده است. البته این نکته به آن معنا نیست که سایر دشت‌ها از خطر فرونشست زمین مصون باشد، ولی برداشت بی‌رویه آب برای مصارف خانگی، صنعتی و کشاورزی در ۴۰۰ دشت موردنظر سبب شده تا سرعت فرونشست زمین به حدود ۳۰ سانتیمتر در سال افزایش یابد. در برخی از مناطق فلات مرکزی و به ویژه در حاشیه کلانشهرهایی نظیر تهران، کرج، اراک، اصفهان، مشهد، شیراز و یزد، گاهی میزان فرونشست زمین به بیش از ۸۰ سانتیمتر در سال رسیده که زنگ خطر تخریب تمامی تاسیسات مستقر در این مناطق را به صدا درآورده است.
کارشناسان معتقدند برای جلوگیری از تشدید فرونشست زمین علاوه بر مدیریت مصرف منابع زیرزمینی می‌بایست ترتیبات محدود کننده‌ای برای جلوگیری از هرگونه ساخت‌وساز و شناسایی دقیق کانون‌های فرونشست اتخاذ شود. در همین راستا علی بیت‌اللهی رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، سپیده ریاضی رییس کمیته ضوابط و مقررات دبیرخانه شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران و مهدی زارع استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در یک میزگرد اختصاصی با پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی و با محوریت بررسی سیاست‌های مدیریتی در حوزه راه و شهرسازی به منظور جلوگیری از تشدید فرونشست زمین به تشریح ویژگی‌های این پدیده پرداخته و راهکارهایی ارایه دادند که مشروح این میزگرد را می‌خوانید:
علی بیت‌اللهی رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در بیان علل گسترش فروچاله‌ها، فرونشست‌ها و تاثیراتی که بر جای می‌گذارد توضیحاتی را ارایه کرد و گفت: گزارش‌های تهیه شده و بررسی‌های انجام‌شده در خصوص فروچاله دشت فامنین همدان در سال ۱۳۹۵، فرونشست سال ۱۳۷۸ جنوب غرب تهران با افت ۳ متری حوالی تقاطع آزادگان با بزرگراه آیت‌الله سعیدی، فروریزش مترو در منطقه شهران در نزدیکی خطوط مترو و گسیختگی خط گاز و شعله‌ور شدن آتش تا ارتقاع ۵۹ متر، فروریزش خیابان پیامبر به ابعاد ۱۰ متر و عمق ۱۵ متر حوالی فروشگاه کوروش همراه با سقوط خودرو در منطقه فروریزش، فروریزش خیابان مولوی، ساختمان وزارت امور خارجه در سه راه خیام و سایر فرونشست‌ها نشان داد که چندین عامل عمده در فرونشست ها موثر بوده‌اند.
رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به اینکه عمده دلایل رخداد فروچاله‌ها در نقاط شهری شامل قناتهای رها شده، احداث غیراصولی مترو و گودبرداری‌های عمیق است، توضیح داد: رشته قناتهای شهری که در زمان‌های قدیم در تهران امر انتقال آب و آبیاری را برعهده داشتند از شمال شهر تا جنوب شهر گسترش داشتند هم‌اکنون رها شده‌اند که بخشی عمده‌ای از دلایل فرونشست‌های زمین همین قناتهای رها شده هستند و خطر فروریزش در نقاط مختلف تهران به دلیل قناتهای رها شده بالاست.
بیت‌اللهی با تاکید بر اینکه تهران با وجود قنوات متعدد رها شده پتانسیل بالایی در خطر فروریزش داد، بیان کرد: فروریزش شهران، خیابان پیامبر، خیابان مولوی، میدان اعدام، میدان قیام، چهارراه مولوی، سه‌راه خیام و ابتدای کارگر شمالی معرف خطر بالای فروریزش در تهران است.
ضرورت تعیین تکلیف قناتهای رها شده شهر تهران
وی گفت: حدود ۵۰ هزار میله قنات و حدود ۵۵۰ کیلومتر رشته قنات در تهران شناسایی شده است. بر اساس مطالعاتی که در محیط GIS انجام شد در یک مسیر از شرق به غرب تهران در هر ۴۰۰ متر به طور متوسط به یک رشته قنات برخورد می‌کنیم.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با یادآوری اینکه قناتهای شهری مالکیت خصوصی دارند ولی در عمل رها شده هستند و هم اکنون کاربر اصلی آنها فضای سبز شهرداری‌های و برخی مراکز اداری و دانشگاهی هستند بر ساماندهی قنوات و صیانت و نگهداری آنها تاکید کرد.
وی تصریح کرد: هم‌اکنون مشکل عمده‌ای که در خصوص فروریزش شهر تهران به ویژه وجود دارد تعیین تکلیف این قنات های رها شده است. قنات هایی که به نام یک مالک هستند اما مالک واقعی وجود ندارد و این قنات‌ها مرتب ریزش می‌کند و از این ریزش‌ها به ویژه در هنگام بارندگی شدید فراوان خواهیم داشت.
ارتباط احداث غیراصولی مترو با پدیده فروریزش
رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی دلیل دیگر فرونشست زمین را در مناطق شهری احداث غیراصولی مترو برشمرده است. بیت‌اللهی گفته است: حدود تونل مترو، ارتعاشات ناشی از رفت و آمد ترن‌ها سبب کمپکشن خاک می‌شود و فضای خالی در بالای خطوط مترو ایجاد می‌شود که در اثر ضخامت نازک لایه رو باره ناگهانی کلپس می‌کند.
وی دلیل دیگر فرونشست زمین را گودبرداری‌های عمیق عنوان کرد و افزود: بر اثر گودبرداری‌های عمیق و احداث ساختمان‌ها، رگ‌آب‌ها و رشته‌های قنوات قطع می‌شوند و آب موجود در میله‌ها و تونل‌های قنات پشته می‌کند و پشت دیوارهای بتنی قرار می‌گیرد و آب‌شستگی‌های گسترده‌ای را ایجاد می‌کند. این آب در شیب تند که در زیر زمین است مانند شلنگ آتش‌نشانی است و خاک زیرین خود را باز می‌کند تا مسیری را برای پایین رفتن ایجاد کند. هرجایی که امکان داشته باشد آب شستگی‌های سطحی و حفره‌هایی ایجاد می‌شود.
وی یاودآور شد: آخرین فروریزشی که داشتیم در شهر تهران فروریزش اوایل کارگر شمالی و خارج از آن در نسیم شهر بود که درست روی تونل قنات ساختمان ساخته شد. تونل ریزش می کند و منجر به تخلیه ساختمان شد. اینها عمده علل فروریزش ها در شهرهای قدیمی همچون تهران، کرمان، یزد است. نمونه دیگری از این موضوع در کرمان مشکل ساز شده است.
دولتمردان مخاطرات تغییرات اقلیمی و گسترش مهاجرت به شهرها را جدی بگیرند
مهدی زارع استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با اعلام اینکه فروچاله نوعی از فرونشست زمین است که چنانچه زمینه وقوع آن به صورت یک حفره در نزدیکی سطح زمین وجود داشته باشد در ابعاد چند متر تا چند ده متر تبدیل به فروچاله خواهد شد، گفت: فروچاله‌ها اگر در دشت‌ها اتفاق بیفتد همچون فارس و کبودرآهنگ، سبب آسیب به زمین‌های زراعی می‌شوند. چنانچه منطقی که شریانهای حیاتی همچون خطوط راه‌آهن، خطوط لوله، نفت، گاز، و دکل‌های انتقال نیرو عبور می‌کند دچار فرونشست زمین شوند در آن صورت سبب آسیب به شریانهای حیاتی خواهد شد.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با تاکید بر اینکه آسیب‌های ناشی از فرونشست همواره سبب آسیب زیست‌محیطی می‌شود، توضیح داد: سنجش آسیب‌های زیست‌محیطی در ایران پیچیده است زیرا تنها برخی از جنبه‌های آسیب در نظر گرفته می‌شود. به عنوان نمونه فروچاله‌های سد لار نماد فروچاله‌های کارستی بودند. آب مخزن سد لار و البته سازند کارستی لار، و سامانه آتشفشان دماوند موجب فراهم شدن شرایط فروچاله شد. آبی در مخزن جمع شده بود موجب تسریع فروچاله شد. الان آبی البته در مخزن به دلیل خشکسالی نمانده است! آتشفتشان دماوند نیز سبب اسیدیته آب درون سد لار و ایجاد حفره‌های بزرگتر شد. در نهایت وقتی حفره‌ها از حدی فراتر رفت آبرفت‌های روی لایه‌های کارستی دچار ریزش شدند و فروچاله‌های بزرگ در کنار دریاچه سد لار به وجود آمد. تقریبا همین ساز و کار در کبودر آهنگ همدان و در منطقه جهرم و فسا در استان فارس و بخش‌هایی از استان کرمان وجود دارد.
برآورد میزان خسارت ناشی از فرونشست دشوار است
زارع در خصوص فروچاله‌های شهری و دلایل آن نیز توضیحاتی را ارایه کرد و افزود: در فروچاله شهران یا فروچاله ۱۰ دی نسیم شهر عوامل متعددی دخیل بودند. اول آنکه آن محدوده در معرض فرونشست است و در واقع گستره فرونشست نسیم‌شهر بخشی از فرونشست زمین در منطقه جنوب‌غربی تهران است. در آن منطقه قناتهای فراوانی وجود دارد و با این حال در آن منطقه خانه‌سازی گسترده ای انجام شده است. همچنین در سال‌های گذشته با آمدن مهاجران و حاشیه‌نشینی رو به گسترش برداشت آب در آن منطقه بیشتر شد و همه عوامل ذکر شده دست به دست هم فروریزش نسیم‌شهر را شکل داد.
وی توضیح داد: وقتی جمعیت فراوانی در مناطق مستعد برای فرونشست که دارای قنات های رها شده هستند ساکن می‌شوند میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی هم بیشتر می‌شود و میزان مداخله‌ای که در نزدیکی سطح زمین انجام می‌شود هم افزایش می‌یابد. هم بارگذاری بر روی کوره قنات‌ها اتفاق می‌افتد و گاهی نیز بخش‌هایی از واحدهای مسکونی مردم ویران می‌شود.
زارع با تاکید بر اینکه سنجش میزان و ابعاد خسارت محیط‌زیستی ناشی از فرونشست زمین به ویژه در مراکز محیط زیستی بسیار پیچیده است، اعلام کرد: انتساب عدد به میزان خساراتی که به زمین وارد می‌شود کار آسانی نیست. زیرا در فرونشست‌ها برخی از جنبه‌های آسیب در نظر گرفته می‌شود. چنانچه زمین کشاورزی دچار آسیب شده باشد آن اراضی به قیمت اراضی کشاورزی برآورد خسارت می‌شود. اما وقتی زمین انفال و اراضی ملی دچار آسیب می‌شود معمولا عددی به عنوان خسارت برای آنها محسوب نمی‌شود.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در عین حال برآورد میزان خسارت ناشی از فرونشست، کمبود منابع آبی و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی را برای دهه‌های آتی در صورتیکه توجهی به راهکارهای پیشگیرانه نشود بیش از شرایط کنونی برشمرد.
زارع گفت: با توجه به سال آبی ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ و خشکسالی شدیدی که کشور دچار آن است عوارض خشکسالی در سال‌های آتی نمایان خواهد شد. عوارضی که هم‌اکنون شاهد آن هستیم اتفاقاتی است که در اوایل دهه ۱۳۹۰ تا حدود ۱۳۹۸ رخ داده است. در دهه ۹۰ و در سال‌های گذشته کشور درگیر خشکسالی مکرر و عدم بارندگی بود که این پدیده مهاجرت به سمت شهرها و مخصوصا شهر تهران و شهرهای حاشیه تهران را رقم زد. عوارض مهاجرت‌های بی‌رویه به دلیل خشکسالی به سمت شهرها عوارضی همچون فروچاله و عوارض فرونشست زمین را تشدید کرد و در بلندمدت و در سال‌های آتی باید منتظر آسیب‌های جدی‌تری باشیم.
راهکارهای مقابله با پدیده فرونشست زمین چیست؟
بیت‌اللهی رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در بیان راهکارهای مقابله با پدیده فرونشست گفت: مهمترین راهکار برای مقابله با فروریزش‌های شهر تهران به ویژه، تعیین مسئول صیانت و نگهداری و مقاوم‌سازی نمادهای فرهنگی و تاریخی کشور است. سپردن این مسئولیت به شهرداری تهران که استفاده کننده اصلی آب قنوات است می تواند مفید باشد و به ساماندهی قنوات منجر شود.
پیشنهاد تعیین تکلیف قنوات رها شده برای کاهش مخاطرات فرونشست
رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با یادآوری اینکه در سال‌های ۹۲ به بعد راهکارهای کارشناسانه متعددی از سوی مرکز تحقیقات برای کاهش مخاطرات فرونشست ارایه شد، بیان کرد: مرکز تحقیقات برای کاهش مخاطرات فرونشست پیشنهاد تعیین‌تکلیف قناتهای رها شده را داد. در این پیشنهاد مرکز تحقیقات به شورای عالی شهرسازی و معماری پیشنهاد کرد تا مسئولیت و انتقال مالکیت قنوات را شهرداری برعهده بگیرد. زیرا بررسی‌ها نشان داد که عمده استفاده کننده آب قنوات شهری در تهران و سایر شهرها شهرداری‌ها برای فضای سبز هستند بنابراین موجه‌ترین سازمان شهرداری است زیرا امکان حفظ و نگهداری و یا مقاوم‌سازی قنات‌ها را دارد.
وی افزود: در خصوص گودبرداری نیز انجام اصولی گودبرداری های برای کاهش مخاطرات فرونشست ضرورت دارد. در گودبرداری‌ها عمدتا پیمانکاران ساختمان و مجریان احداث جلوی رشته قنات‌ها را مسدود می‌کنند تا عملیات احداث ساختمان بدون هیچگونه مشکلی و سریع پیش برود. مرکز تحقیقات پیشنهاد داد تا نظام مهندسی ساختمان در رابطه با برگرداندن آب موجود در رشته قنات به مسیر اصلی خود حتما تمهیداتی را ارایه بدهد تا آب سرگردان در زیرخاک مشغول آب شستگی نشود. بنابراین یکی از پیشنهادات این بود که عملیات گودبرداری اصولی باشد و جلوگیری از انسداد رگه آب در قنات‌ها و رگ‌آب‌ها انجام بشود.
بیت‌اللهی ادامه داد: موضوع بعدی مترو و توجه به مخاطرات فرونشست در احداث مترو است که در این رابطه مرکز تحقیقات پیشنهاداتی ارایه کرد. طبق بررسی‌های انجام شده، رشته قناتهای تهران امتداد شمالی-جنوبی دارند و از ارتفاعات بلند به پایین‌ترین نقاط دشت می‌آیند و آن خطوط مترو که امتداد شرقی- غربی دارند کل رشته قنوات را قطع می‌کنند. بنابراین مسیری که به سمت جنوب ادامه پیدا می‌کند مانند سد زیرزمینی جلوی رشته قنات‌ها را می‌گیرد. آب پشت تونل بتنی مترو خاک‌ها را باز می‌کند و از زیر و بالای مترو، حفره‌هایی را ایجاد می‌کند. این حفره‌ها به ویژه در امتداد خط هفت در زیر خیابان مولوی چندین حفره و فروریزش را ایجاد کرد. بنابراین از نظر حفر مترو در نظر گرفتن عمق این رگ‌آب‌ها و پایین بردن تونل مترو در زیر اینها باید لحاظ شود. این یکی از پیشنهادات مرکز تحقیقات بود که حتما این ضوابط در نظر گرفته بشود.
وی تصریح کرد: معتقدم با توجه به بررسی‌هایی که انجام شد چنانچه همین چند راهکار ارایه شده اجرایی و عملیاتی شود جلوی بسیاری از فروریزش‌های شهری گرفته می‌شود.
ضرورت جلوگیری از افزایش مخاطرات فرونشست
مهدی زارع استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در خصوص راهکارها و توجه دولتمردان برای کاهش مخاطرات حاصل از فرونشست اعلام کرد: نخستین گام همانطور که در برنامه سازمان ملل نیز تاکید شده جلوگیری از افزایش ریسک و ممانعت از ریسک های جدید است. با این توضیح باید شرایطی فراهم بشود تا مثلا تا ۲۰ سال دیگر ریسک‌های بیشتر ایجاد نشود. به منظور رسیدن به این هدف نیز ضرورت دارد تا هر سازمان و نهاد و همچنین تک‌تک شهروندان مسئولیت خود را به درستی انجام بدهند. چنانچه تشکل‌های مختلف صنفی از جمله نظام‌مهندسی و سایر ارگان‌ها دولتی دست‌اندر کار این موضوع روی کاهش مخاطرات فرونشست حساس شوند، تبدیل به مطالبه عمومی می‌شود و سپس قوانین و مقررات لازم برای آن تدوین و اجرایی خواهد شد.
زارع با تاکید بر اینکه به شکل موثر حساسیت روی مساله فرونشست ایجاد نشده است در بیان دلایل آن گفت: با توجه به اینکه گسترش حاشیه برای شهرهای بزرگ ادامه دارد و راهکاری برای آن اندیشیده نشده و این موضوع جدی گرفته نشده است نباید انتظار داشته باشیم تا مخاطرات فرونشست کاهش یابد. در ۱۰ سال گذشته اگرچه مساله فرونشست در رسانه‌ها و بدنه کارشناسی کشور بسیار موردتوجه بوده و تحلیل هایی نیز در این خصوص ارایه شده است اما در مقابل اقدامی اجرایی و عملیاتی برای کاهش مخاطرات آن به انجام نرسید. گواه این مطلب نیز افزایش جمعیت حاشیه‌نشین به ویژه در اطراف کلانشهر تهران و سایر کلانشهرهای کشور بوده است.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله تصریح کرد: دولتمردان با تهیه نقشه‌های فرونشست زمین در مناطق مختلف دسترسی آزاد شهروندان به نقشه‌ها را فراهم کنند.
وی تصریح کرد: باید از ساخت و ساز در مناطق پرخطر از نظر فرونشست زمین ممانعت شود. بدین‌معنا باید برنامه‌ریزان و سیاستگذاران با اتخاذ تدابیری از فشار جمعیت به سمت شهرهای بزرگ که سبب افزایش برداشت از منابع آب‌های زیرزمین خواهد شد کم کنند. زیرا ادامه این روند آسیب‌های مختلفی را به تمامی کشور وارد می‌کند.
زارع انجام هرگونه فعالیت عمرانی و ساخت و ساز را بر پایه نقشه‌های فرونشست و فروچاله همچون مناطق گسل های پرخطر اقدامی استاندارد برشمرد و افزود: تهیه نقشه مناطق پرخطر و کم خطر از نظر فرونشست و فروریزش برای کاهش مخاطرات و ریسک ضروری است. به این منظور باید شرایطی فراهم شود تا هرکسی که می‌خواهد فعالیتی عمرانی و اقتصادی انجام بدهد دسترسی آزاد به نقشه‌های دقیق و شفاف از مناطق در معرض فرونشست و فروچاله داشته باشد.
وی با اعلام این که سازمان نقشه برداری کشور برای دشت های کشور نقشه فرونشست را تهیه کرده است، گفت: سازمان نقشه‌برداری برای استان تهران و مناطق اطراف کرج نقشه هایی تهیه کرده که مناطق پرخطر از نظر فرونشست را نشان داده که کار خوبی است. اما این نقشه‌های کلی اگر می‌خواهد در اختیار کاربران قرار بگیرد باید با تفسیر همراه شود و برای کاربران قابل فهم شود. انتظار می‌رود مانند سایر کشورهای دنیا مناطق فرونشست در سایت سازمان زمین شناسی مشاهده شود. همچنین به نقشه های تفصیلی و بزرگ مقیاس فرونشست به ویژه برای مناطق شهری نیاز داریم.
زارع تصریح کرد: این حق عموم شهروندان است که به این اطلاعات دسترسی داشته باشند و البته تکلیف سازمان‌های نظام مهندسی است تا نسبت به تهیه این نقشه ها که به سرعت نیز می‌تواند تایید شوند، اقدام کند. همچنین شهرداری ها نیز می‌توانند این نقشه ها را منتشر کنند و سازمان‌های نظام مهندسی ساختمان را مکلف به استفاده و کاربرد این نقشه ها کنند. چنین اطلاعاتی باید در اختیار عموم شهروندان و به طور خاص مهندسانی که مشغول توسعه ساختمان ها و شهرسازی هستند و شورای شهر قرار بگیرد. مجموعه این راهکارها می‌تواند بسیار موثر باشد.
وی افزود: اگر چنین نقشه هایی در دسترس باشد از روند افزایش فرونشست و ریسک مخاطرات آن در سال های آتی کاسته خواهد شد. حداقل از ایجاد مشکلات بسیار بزرگتر و کلان می‌توان جلوگیری کرد. البته ایران سرزمین خشکی بوده و همچنان نیز خشک خواهد ماند. میزان خشکسالی افزایش یافته است. اما یکسری کارهایی می توانیم انجام بدهیم تا به آن دامن نزنیم و سرعت اتفاقات و مخاطرات فرونشست را کاهش بدهیم. به نظر می‌رسد یکی از راه ها تهیه نقشه های فرونشست و فروچاله ها و در دسترس قرار دادن این نوع اطلاعات برای همه شهروندان است.
با توجه به اینکه نظرات متعدد کارشناسی در خصوص فرونشست بیش از ۱۰ سال است که ارایه شده است و شورای عالی شهرسازی و معماری ایران به عنوان سیاستگذار آرا را جمع بندی کرده و راهکارهایی برای کاهش مخاطرات فرونشست مصوب و ابلاغ کرده است، چرایی اجرایی نشدن دستورالعمل ها و راهکارها چیست؟
حل مسائل زیست‌محیطی به اولویت دولتمردان تبدیل شود
سپیده ریاضی رییس گروه ضوابط و مقررات دبیرخانه شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران نیز در خصوص دلایل اجرایی نشدن برخی از مصوبات برای کاهش مخاطرات فرونشست زمین به ارایه توضیح پرداخت و در بیان چرایی آن گفت: در کشور ما مسائل زیست‌محیطی جزو اولویت‌های دولتمردان قرار نمی‌گیرد. در کشور عموما چالش‌های متعددی از جمله چالش‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی-اجتماعی اولویت دولتمردان است. در حالیکه در شوراهای تخصصی و بدنه کارشناسی از جمله شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران به این موضوع پرداخته و راهکارهایی نیز ارایه شده است.اما در سطح کلان کشور و در سطوحی که باید تصمیم گیری های کلان اتفاق بیفتد موضوعات زیست محیطی جایگاه اصلی خود را ندارند.
رییس گروه ضوابط و مقررات دبیرخانه شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران ادامه داد: برای کشور ما که اقلیم خشکی دارد و در روی پهنه گسل زلزله قرار دارد و بسیاری از محدودیت‌های زیست‌محیطی دیگری در کشور وجود دارد مسائل زیست محیطی قطعا باید اولویت باشد.
وی توضیح داد: با توجه به اهمیت موضوع فرونشست و مخاطراتی که برای کشور دارد در سال‌های اخیر، شورای‌عالی امنیت ملی و ارگان‌های مختلف کشور از جمله سازمان زمین‌شناسی به آن ورود کرده و جلساتی نیز در این زمینه برگزار شد. اما نتایج حاصل از تشکیل جلسات آن چنان که باید به نتایج خاصی منجر نشد.
ریاضی در عین حال اجرایی نشدن راهکارهای ارایه شده برای کاهش مخاطرات فرونشست زمین را به دلیل تبعات سیاسی و اجتماعی که دارد، کاری پیچیده برشمرد.
رییس گروه ضوابط و مقررات دبیرخانه شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران گفت: برای کاهش مخاطرات فرونشست زمین راهکار عاجل، توقف برخی فعالیت‌های کشاورزی و یا توقف فعالیت‌های صنعتی آب‌بر که مستقیم و غیرمستقیم با معیشت مردم ارتباط دارد است که می‌تواند تبعات فراوانی داشته باشد.
وی تصریح کرد: با تمامی مشکلات موجود، شورای‌عالی شهرسازی و معماری به موضوع کاهش مخاطرات فرونشست زمین چندین سال است که ورود کرده است. اخیرا نیز در خصوص فرونشست مصوبه‌ای از سوی شورای‌عالی شهرسازی و معماری ارایه شده که با همکاری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی این مصوبه تدوین شد. بر اساس مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، مقرر شده تا مجموعه راهکارهای هماهنگی که ارگان‌های مختلف باید در کنار هم انجام بدهند تا مخاطرات فرونشست کاهش یابد به دولت ارایه شود و در کمیسیون‌های دولت مورد بررسی قرار بگیرد و نهایتا ابلاغ شود.
ریاضی توضیح داد: مصوبه شورای‌عالی به هماهنگی ارگان‌های مختلف برای حل و یا کاهش مخاطرات فرونشست توجه دارد. زیرا یکی از مشکلاتی که در خصوص فرونشست همواره مطرح بوده عدم هماهنگی سازمانها و ارگان‌ها در خصوص حل مساله فرونشست زمین بوده است. بنابراین ضرورت دارد تا مجموعه راهکارها هماهنگ اجرا شوند تا نتیجه مطلوب حاصل شود. در این خصوص نیز بسته راهکارها برای تمامی ارگان‌ها تهیه شده است که منعکس خواهد شد که با بررسی و ابلاغ توسط دولت امیدوار هستیم تا سازمان‌های مختلف در هماهنگی با هم بتوانند تا حدی تبعات فرونشست را که به واقع زیست‌پذیری در کشور را با مخاطره مواجه کرده است، کاهش دهند.
در بخش دیگری از میزگرد میهمانان به بیان توصیه و پیشنهادهای خود برای کاهش مخاطرات فرونشست پرداختند
ضرورت اجرای بند ض ماده ۱۴ قانون مدیریت بحران مصوب مجلس
بیت‌اللهی در بیان پیشنهادات خود برای کاهش مخاطرات فرونشست یادآور شد: از فرونشست سال ۷۸ فامنین در دشت همدان، و سایر فرونشست‌های اخیر، از سوی وزارت راه و شهرسازی اقدامات مناسبی در زمینه جلوگیری از فروریزش و کاهش فرونشست زمین آغاز شده است. تدوین و تصویب طرح‌های تفصیلی شهرها با در نظر گرفتن زون های فرونشست زمین، مکانیابی سیستم‌های حمل و نقلی از جمله فرودگاه‌ها، شبکه‌های ریلی و تصویب چندین مصوبه حائز اهمیت از تجربیات موفقیت‌آمیزی بوده است که باید گسترش یابد.
رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به اینکه در ۳۱ استان کشور به غیر از گیلان موضوع فرونشست زمین و فروریزش‌های شهری و غیرشهری وجود دارد، افزود: تخصیص اعتبار برای تداوم اقدامات موثر در خصوص کاهش مخاطرات فرونشست برای کشور حیاتی است و در این زمینه نیاز است تا دولت و مجلس همراهی لازم را داشته باشند. هم اکون چنین به نظر می آید که مجموعه بودجه نویسی کشور از مجموعه توسعه پایدار کشور و توجه به مخاطرات جداست. بدین‌معنا که وقتی برنامه توسعه نگاشته می‌شود افرادی آن را می‌نویسند که عملا با پدیده فرونشست و فروریزش زمین چندان آشنایی ندارند و همچنین در تخصیص اعتبار این موضوعات حیاتی نایده گرفته می‌شود.
وی ادامه داد: با تلاش ۲ ساله در قانون مدیریت بحران کشور ماده ۱۴ بند ض افزوده شد که در خصوص تعیین گسل‌ها و همچنین راهکارهای مقابله با فرونشست و شناسایی پهنه گسل‌ها، مسئولیت‌هایی را برعهده وزارت راه و شهرسازی(مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی) قرار داد. این ماده قانونی مصوب مجلس شورای اسلامی توسط رییس‌جمهور وقت در سال ۱۳۹۸ ابلاغ شده است. این ماده قانونی در چهار بند به فرونشست و فروریزش توجه دارد. از آن تاریخ تاکنون اعتباری برای اجرایی شدن این قانون در نظر گرفته نشده است.
بیت‌اللهی توضیح داد: گسست بین تخصیص اعتبار و موضوعات مربوط به زلزله و فرونشست زمین گسست عمده است و وقتی اعتباری برای مواد قانونی در نظر گرفته نشود دستگاه‌های اجرایی عملا نمی‌توانند هزینه کنند به جز مدیریت بحران که برای جمع‌کردن ابعاد حادثه وارد عمل می‌شود. به این مفهوم که حادثه ای رخ بدهد و بعد از آن خسارت داده شود.
وی ضعف در مجموعه مقررات مهندسی که کمتر به حل مساله فرونشست پرداخته را از دیگر مواردی برشمرد که باید موردتوجه قرار بگیرد. به گفته بیت‌اللهی، بیش از ۹۸ درصد مقررات مهندسی کشور رویکرد زلزله‌ای دارد. بنابراین ضرورت دارد تا در نظام مهندسی ساختمان و در شیوه‌های نظارت و همچنین مجموعه مقررات ملی و کنترل ساختمان ضوابط و مقررات کاهش مخاطرات فرونشست نیز تدوین، مصوب و اجرایی شود. به عنوان نمونه در اصفهان سالانه ۱۷ تا ۱۸ سانتیمتر زمین فرونشست دارد و ساختمان‌ها دچار پیچش می شوند. همچنین ۲ هزار و ۵۰۰ ساختمان دچار ترک خوردگی شده است، ۶ هزار آثار تاریخی در اصفهان در معرض خطر ترک خوردگی هستند. یک بند و ضابطه قانونی برای اتخاذ تمهیدات مهندسی و احداث و همچنین مقاوم‌سازی در مقابل این پدیده وجود ندارد.
بیت‌اللهی توضیح داد: مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با حدود ۱۲ قطب مطالعاتی کشور تفاهم‌نامه‌ای امضا کرده تا مطالعات این کار شروع بشود. بر اساس این تفاهم‌نامه در زمینه بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی، در زمینه نوع کشت و زرع مطالعات مشترکی برای کاهش مخاطرات فرونشست زمین در اقلیم بی‌آب و خشک ایران شروع شده است.
وی با یادآوری اینکه نحوه بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی غیرکارشناسانه است، اعلام کرد: هم‌اکنون در خصوص فرونشست زمین و کمبود منابع آبی که خسارات جبران‌ناپذیری به کشور وارد می‌کند به مرحله بحران رسیده‌ایم که چنانچه برای رفع این مشکل مجموعه اقداماتی انجام نشود جبران آسیب‌ها غیرممکن خواهد شد.
بی‌توجهی اعتبارات بودجه ۱۴۰۱ به کاهش مخاطرات فرونشست زمین
رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در ادامه به بودجه ۱۴۰۱ که به مجلس ارایه شده اشاره کرده و افزود: حتی در یک ردیف از این بودجه نگاشته شده اعتباری به کاهش مخاطرات فرونشست تخصیص نداده است. در شعار و حرف که نمی‌توان به کاهش مخاطرات فرونشست دست یافت. زیرا همانطور که همگان واقف هستند دستگاه‌های اجرایی توان هزینه برای کاهش مخاطرات فرونشست را ندارند و بنابراین نیازمند اعتبارات مناسب در بودجه برای کاهش مخاطرات فرونشست هستیم.
وی به تجربه سایر کشورها برای کاهش مخاطرات فرونشست اشاره کرد و توضیح داد: در سال ۱۹۶۵ در دشت توکیو فرونشست زمین ۱۲ سانتیمتر در سال بوده است. با تمهیداتی که آن کشور اتخاذ کرد در سال ۲۰۰۳ فرونشست به یک سانتیمتر در سال رسید و از ۲۰۰۳ به بعد این رقم در توکیو نزدیک به صفر شد. همچنین در دشت شانگهای چین، در تایلند در تگزاس آمریکا اقدامات بسیار جدی برای کاهش فرونشست شروع شد که همگی آنها نیز موفق بودند.
بیت‌اللهی اظهار امیدواری کد تا توجه به مخاطرات فرونشست در پیوست پروژه‌ها و پیوست نقشه‌های شهری لحاظ شود و با اینکار توجه عمومی، توجه جامعه مهندسی و توجه مدیران به حل این بحران معطوف شود.
بیت اللهی تصریح کرد: توسعه پایدار کشو نیازمند توجه به کاهش مخاطرات فرونشست زمین است. آنهایی که کشور و مردم را دوست دارند باید به این پدیده توجه کنند.
تدوین برنامه مشترک برای کاهش مخاطرات فرونشست از سوی وزارتخانه‌های دست‌اندرکار
زارع استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله نیز در این خصوص با تاکید بر اینکه مساله فرونشست و فروچاله‌ها و حل آنها نیازمند هدایت به سمت گستره عمومی و ایجاد واکنش از سوی سازمانها و نهادهای مختلف و آحاد جامعه است، گفت: مسائل فرونشست و فروچاله و مخاطراتی که برای آینده شهرها و حیات شهرها و ساکنان آنها دارد زمانیکه به گستره عمومی می‌‌آید واکنش برمی‌انگیزد و با این توجه، مطالبه عمومی شکل می‌گیرد و تصمیم‌سازان را به حل آن مسائل و ارایه سیاست‌هایی برای کاهش مخاطرات ناگزیر می‌کند.
به گفته زارع، تدوین دستورالعمل و آیین‌نامه اجرایی در خصوص کاهش مخاطرات فرونشست ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.
وی در خصوص اجرایی نشدن پیشنهادات کارشناسی در خصوص فرونشست گفت: نبود منبع ملی برای ارجاع و استناد به آن، نبود نقشه‌های پایه و قابل دسترس برای عموم مردم از مناطق دارای فرونشست عموما منجر به ارایه گزارش‌هایی غیرقابل استناد می‌شود. تنها ارجاعی که فعلا مورد پذیرش است نقشه‌های سازمان نقشه‌برداری است که فعلا مورد پذیرش است نقشه‌های سازمان نقشه‌برداری است که در خصوص تعیین پهنه های فرونشست کار بنیادی و اولیه خوبی انجام داده اند. البته همانطور که اشاره کردم این نقشه ها قابلیت کاربری تفصیلی و عملیاتی بالایی ندارند و همچنین اطلاعات شان برای دسترسی عمومی هنوز مفهوم و کاربردی نشده است. در عین حال، وزارتخانه‌هایی به این موضوع می‌پردازند همچون وزارت راه و شهرسازی، وزارت نیرو و وزارت کشور، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان برنامه و بودجه، دستور کار ملی و هماهنگی در خصوص موضوع فرونشست ندارند. به واقع با وجود مطالعاتی که بیش از یک دهه در حال انجام است هنوز به طور یکپارچه کاری مشترک در خصوص کاهش مخاطرات فرونشست انجام نشده است.
کاهش مخاطرات فرونشست به مطالبه عمومی تبدیل شود
سپیده ریاضی رییس کمیته ضوابط و مقررات دبیرخانه شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران نیز در بیان پیشنهادات خود برای کاهش مخاطرات فرونشست اعلام کرد: مسائل زیست‌محیطی در کشور ما مسائل اولویت‌داری نیست و زمانیکه اولویت ندارد شامل تخصیص اعتبار نیز نمی‌شود. چنانچه دولتمردان به موضوع کاهش مخاطرات فرونشست اولویت بدهند بسیاری از مشکلات حل خواهد شد. زمانیکه حل مسائل زیست‌محیطی اولویت نباشد زیست‌پذیری به مخاطره می‌افتد و به مخاطره افتادن زیست‌پذیری نیز تبعات مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی دارد و باید در اولویت قرار بگیرد. پیگیری موضوع فرونشست در رسانه‌ها سبب خواهد شد که موضوع کاهش مخاطرات فرونشست به مطالبه عمومی تبدیل بشود که این مهم گام موثری است تا در آینده مسائل زیست‌محیطی در اولویت دولتمردان قرار بگیرد.
رییس کمیته ضوابط و مقررات دبیرخانه شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران با تاکید بر اینکه موضوع کاهش مخاطرات فرونشست در شورای‌عالی شهرسازی و معماری همواره مورد توجه بوده است، افزود: در سطوح کلان حاکمیت و دولت که هماهنگ کننده اقدامات وزارتخانه‌های مختلف است باید این موضوع به شکل اولویت مورد توجه قرار بگیرد.